Ở bất cứ thời điểm nào, hoàn cảnh nào thì văn nghệ sĩ cũng là những người quan tâm đến thời cuộc, cất lên tiếng nói của thời đại mình, nhân dân mình, hướng tới những giá trị thẩm mĩ và nhân văn cao đẹp. Trước đây, trong cuộc đấu tranh vì độc lập dân tộc và thống nhất đất nước, văn nghệ sĩ đã lên tiếng và tiếng nói của họ đã hoà nhịp với tiếng nói, nguyện vọng chung của dân tộc.

Ngày nay, trong công cuộc xây dựng đất nước, văn học - nghệ thuật cũng là một mặt trận không kém phần cam go, quyết liệt. Với thiên chức của mình, văn nghệ sĩ phải là người thể hiện được thái độ, trách nhiệm, tình cảm, trí tuệ trước những vấn đề lớn của dân tộc và thời đại thông qua văn học - nghệ thuật.

Thế nhưng trong suốt một thời gian dài, đặc biệt là sau đổi mới, nhiều lĩnh vực văn học - nghệ thuật chưa có những bước đột phá, chưa đáp ứng được đòi hỏi của người thưởng thức là phải có các tác phẩm hay, xứng tầm thời đại, đáp ứng được nhu cầu hưởng thụ văn hóa tinh thần ngày càng cao của nhân dân. Dường như hiện nay, khá nhiều văn nghệ sĩ đang “im hơi lặng tiếng”, bầu không khí sáng tạo khá trầm lắng trong lúc cuộc sống đầy sôi động với rất nhiều vấn đề nóng bỏng đang được đặt ra. Vì sao?

VietNamNet mở diễn đàn ’Vì sao các văn nghệ sĩ "im hơi lặng tiếng"?’ với mong muốn các văn nghệ sĩ chia sẻ, trao đổi, bày tỏ ý kiến của mình trước những vấn đề cấp thiết của văn học - nghệ thuật hiện nay cùng trách nhiệm của những người hoạt động trong lĩnh vực văn hoá - nghệ thuật trước những vấn đề lớn của đất nước, làm sao để chúng ta có những tác phẩm hay, tương xứng với tầm vóc của dân tộc và thời đại. Rất mong nhận được sử hưởng ứng của bạn đọc.

Mở đầu, chúng tôi xin giới thiệu ý kiến của NSND Lê Hùng, giám đốc Nhà hát Kịch Việt Nam kiêm giám đốc Nhà hát Tuổi trẻ.

Chúng tôi nói lên tiếng nói của mình bằng tác phẩm

Tôi không nghĩ rằng văn nghệ sĩ chúng tôi hiện nay đang im lặng hay thờ ơ với những vấn đề trọng đại của đất nước. Chúng tôi thể hiện sự quan tâm của mình, nói lên tiếng nói của mình thông qua những tác phẩm.

Rất có  thể hiện nay, chưa xuất hiện những tác phẩm kinh điển, để đời ở mọi lĩnh vực của văn học nghệ thuật. Những tác phẩm đó không phải lúc nào cũng ra được. Nó cần phải được đầu tư, cần thời gian để thai nghén bởi nó không phải là hàng hóa tiêu dùng hàng ngày để sản xuất dễ dàng.

Nhưng chúng tôi vẫn có những tác phẩm phản ánh mặt này hay mặt khác của đời sống, nó đáp ứng được tinh thần thời sự, thậm chí tính nhân văn vẫn rất cao nhưng nó chưa thể nổi tiếng được như những tác phẩm đã được khẳng định giá trị.

Như trong lĩnh vực sân khấu, từ năm 1990 đến nay, chúng tôi vẫn liên tục dựng những vở diễn phản ánh sự biến động của tình hình đất nước.

Có thể kể ra như “Người lang thang không cô đơn” năm 1990; “Người không thể chết” ca ngợi các chiến sĩ thanh niên xung phong và các chiến sĩ Trường Sơn đã đổ xương máu giành lại độc lập cho Tổ quốc; “Bản thông điệp từ Điện Biên” năm 2000; “Những quân bài định mệnh” nói về công cuộc chống tham nhũng và tới đây sẽ là vở “Sự hi sinh thầm lặng” về các chiến sĩ ngày xưa nhưng lại để nói câu chuyện của ngày hôm nay.

Trong mỗi vở diễn, chúng tôi đều hướng thiện, đều có những bài học hết sức cụ thể cho khán giả để họ suy ngẫm.

Tất cả những băn khoăn, trăn trở, những sự quan tâm của văn nghệ sĩ chúng tôi đều được thể hiện qua những tác phẩm của mình. Đó cũng là nhiệm vụ của người nghệ sĩ – những chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng văn hóa. Tôi thấy rằng, nghệ sĩ chúng tôi vẫn đang làm và làm rất tích cực đấy chứ. Chúng tôi đâu có im lặng?

Với tư cách cá nhân của một nghệ sĩ, tôi cũng còn nhiều trăn trở với những vấn đề lớn của đất nước, nhiều lắm chứ. Tại sao những người nông dân trên mảnh đất này còn nghèo, còn khổ khi kinh tế phát triển mạnh như thế? Tại sao giới trẻ hiện nay lại sống ích kỷ, vô nghĩa và quên dần quá khứ? Tại sao vẫn còn nạn tham nhũng? Tại sao văn hóa xã hội lại đi xuống như vậy?…

Đấy là những vấn đề lớn của xã hội, bằng khía cạnh này hay khía cạnh khác chúng tôi vẫn báo động những điều đó. Những sự trăn trở ấy rất nhiều, và tôi gửi vào trong tác phẩm để góp một phần tiếng nói làm cho đất nước mình ngày càng tốt lên.  

Mỗi thời, văn nghệ sĩ có một cách thức riêng để thể hiện sự quan tâm tới xã hội

Nhiều người thường so sánh giai đoạn hiện nay với quãng thời gian sau đổi mới. Phải nói rằng, thời gian đó sân khấu kịch nói riêng và văn học nghệ thuật nói chung có  rất nhiều tác phẩm lớn, có tiếng nói đóng góp vào sự vận động và phát triển của xã hội. Trong lĩnh vực sân khấu có thể kể ra đây như các vở “Nhân danh công lý”, “Hồn Trương Ba da hàng thịt”, “1000 ngày kháng án”…

Ở thời điểm đó, báo chí và các loại phương tiện truyền thông khác chưa phát triển như hiện nay nên khi sân khấu kịch nói đúng vào những vấn đề bức xúc của xã hội thì được khán giả rất hưởng ứng và đón nhận. Cái đó góp phần tạo nên tiếng nói riêng của nó. Thế nhưng hiện nay, tất cả những vấn đề của xã hội đã được nói trên báo chí, truyền hình, trên phim ảnh chứ không còn là đặc quyền riêng của sân khấu nữa.

Nhiệm vụ của sân khấu bây giờ đã khác trước, không chỉ đơn thuần là phản ánh những cái đó. Sân khấu vẫn phải nói ra những thói hư tật xấu, để đưa được tính nhân văn của vở diễn lên cao, nhưng làm thế nào phải gần gũi với công chúng chứ bây giờ nói là đáp ứng tình hình phát triển của đất nước mà dựng những vấn đề mà báo chí đã nói hết cả rồi thì khán giả không xem. Không thể cứ nói mạnh mẽ trong khi khán giả không đến rạp để xem kịch.

Hơn thế  nữa, sân khấu cũng chỉ là một tiếng nói thôi chứ không thể bao trùm các tiếng nói khác được. Chúng tôi là một kênh để nói lên những vấn đề lớn, những vấn đề còn đang bức xúc của xã hội thôi. Ngày xưa báo chí chưa nói thì sân khấu nói nên khán giả đến xem, sức mạnh tác động lớn hơn so với hiện nay khi đã có rất nhiều nguồn thông tin hấp dẫn khác.

Sân khấu không nên nói lại những gì các phương tiện khác đã nói mà nó gửi gắm đến khán giả những thông điệp có ý nghĩa bằng cách thức và ngôn ngữ của chính mình. Ví dụ bây giờ nói về chuyện giới trẻ sống thế nào thì sân khấu có cách thức riêng của nó. Chúng tôi cho họ xem lại quá khứ thông qua những vở kịch để họ nhận thấy họ đang phung phí tuổi trẻ của mình như thế nào.

Không phải cứ  hô khẩu hiệu mới là lên tiếng

Sân khấu nói riêng và nghệ thuật nói chung là loại hình sáng tạo, nó có đặc thù riêng nên không nên áp đặt cho nó bất kỳ một đề tài nào cả. Hiện nay, vào những dịp kỷ niệm lớn, nếu Nhà nước muốn phát động phong trào thì có thể đặt hàng.

Có những hình ảnh rất lãng mạn, có những lớp kịch rất lãng mạn mà có khi khiến cho người ta nhớ nó cả cuộc đời và nhờ nó mà người ta sống tốt hơn lên. Một người lính khi ra trận có thể mang mãi hình ảnh Romeo và Juliet hôn nhau bên cửa sổ nhưng khi vào trận chiến họ vẫn hết mình chứ không phải vì một lớp kịch hô khẩu hiệu chúng tôi vì đất nước.   

Nên làm gì và làm như thế nào thì việc ấy giao lại quyền cho các nghệ sĩ, cho văn nghệ sĩ miễn mục đích cuối cùng là để cuộc sống tốt hơn lên, người dân mình thương yêu nhau hơn lên và xây dựng đất nước ngày càng mạnh hơn bằng tiếng nói của riêng họ chứ không nên chỉ họ, áp đặt họ phải làm cái nó làm cái kia. Tự thân người nghệ sĩ bao giờ cũng muốn làm những thứ mà họ trăn trở nhất chứ không nhất thiết phải nói về những sự kiện thời sự nóng hổi.

Vấn đề mà tôi trăn trở nhất hiện nay là luân thường đạo lý ở đời. Nó bắt đầu bị phá vỡ, người ta (nhất là giới trẻ) đang dần quên, không còn nhớ đến quá khứ nữa. Họ không biết rằng để họ được sống như ngày hôm nay thì đã có bao nhiêu người hy sinh. Cha ông của chúng ta cũng muốn sống lắm, họ cũng muốn hưởng hạnh phúc lắm nhưng họ đã hy sinh  hạnh phúc riêng tư của mình cho đất nước có ngày hôm nay.

Thanh niên bây giờ phải soi mình vào quá khứ, quá khứ như thế bây giờ mình sống đã được chưa? Những người từ quá khứ sống lại và chất vấn những người hiện tại, họ đã sống xứng đáng với tiền nhân ngã xuống chưa? Cái đó có sức tác động lớn hơn nhiều so với việc hô khẩu hiệu suông, dạy thanh niên bây giờ phải làm cái gì.

Cần phải có sự đầu tư để văn hóa phát triển tương xứng với kinh tế

Kinh tế của chúng ta hiện nay đã phát triển hơn rất nhiều rồi nhưng văn hóa thì chưa phát triển tương xứng. Văn hóa có vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống xã hội cũng như sự phát triển của đất nước. Nếu không chú ý để làm sao cho văn hóa phát triển bắt kịp với đời sống kinh tế thì sẽ hết sức nguy hiểm.  

Tại sao những nước phát triển khác, họ đã quá giàu có  về kinh tế rồi nhưng đời sống tinh thần vẫn bị khủng hoảng, đạo đức xã hội vẫn xuống cấp đến mức báo động? Đó không phải là tình trạng chỉ có ở nước họ mà còn là bài học cho chúng ta.

Nếu không phát triển văn hóa cho tương xứng với sự phát triển của nền kinh tế thì những thứ đó sớm muộn sẽ xảy ra. Hiện nay, xã hội Việt Nam đã manh nha những điều đó khi đạo đức xã hội đang xuống cấp, tôn ti trật tự trong gia đình đảo lộn và nó chuẩn bị đến những bước “nặng” hơn. Rõ ràng đời sống đầy đủ tiện nghi nhưng họ bế tắc, do văn hóa không phát triển ngang bằng với kinh tế.

Tấm gương tày liếp chính là các nước tiên tiến, các siêu cường kinh tế đang phải trả giá. Hy vọng rằng những điều đó sẽ không xảy ra ở Việt Nam hoặc chúng ta phải nhìn ra để ngăn chặn được nó. Tôi cũng đã nói sự lo lắng của mình trên rất nhiều diễn đàn rằng khi tình hình kinh tế phát triển nhanh mà đời sống tinh thần không bắt kịp sẽ nảy sinh rất nhiều vấn đề.

Văn nghệ sĩ mong muốn Đảng và Nhà nước đầu tư một cách dài hạn và triệt để, cũng như phải mạnh tay thì văn hóa văn nghệ mới phát triển. Muốn thế, nhà nước cần đầu tư những thứ thiết thực như cơ sở hạ tầng phục vụ cho văn hóa, chăm lo cho đời sống anh chị em nghệ sĩ để họ có thể dành toàn bộ tâm sức cho công việc sáng tạo tác phẩm, không bị phân tâm trước những mối lo cơm áo gạo tiền.

Để có những tác phẩm kinh điển thì chúng tôi cần được nhà nước đầu tư nhiều hơn nữa. Đầu tư không phải là cho một tác phẩm cụ thể nào đó mà phải đầu tư cho cả cuộc đời, để chúng tôi có thể sáng tạo. Ngay cả tài năng của các nghệ sĩ cũng có hạn, Nhà nước cũng phải có chính sách để bồi dưỡng tài năng của họ.

Ở thời nào cũng thế, văn nghệ sĩ luôn luôn quan tâm đến những vấn đề lớn của đất nước. Sự quan tâm đó thể hiện bằng công việc sáng tạo, bằng tác phẩm để cùng với những lĩnh vực khác làm cho đất nước chúng ta ngày càng trở nên tốt đẹp hơn.

• NSND Lê Hùng (Tuấn Hải ghi)-VanHoaOnline