Cuộc sống trong trường học của chúng ta hiện nay phức tạp hơn trước nhiều. Ở một số nơi, với một số người, giáo dục và văn hoá dường như đã không còn gắn kết, phát triển theo tỷ lệ thuận với nhau (học vấn càng cao, văn hoá càng đẹp) mà có khi, thậm chí còn ngược lại. Cả xã hội đang rất quan tâm đến đạo đức của học sinh, sinh viên, nhiều khi cả của các nhà giáo nữa, coi đây là trọng điểm của chất lượng giáo dục – đào tạo. Đã đến lúc xây dựng văn hoá học đường phải là mối quan tâm của tất cả mọi nhà trường. Bộ GD-ĐT đã phát động phong trào “Xây dựng nhà trường thân thiện”. Nội dung của phong trào này gắn liền với văn hoá học đường. Xây dựng văn hoá học đường là một yếu tố bảo đảm và nâng cao chất lượng giáo dục – đào tạo. Văn hoá học đường góp phần quan trọng chấn hưng - cải cách nền giáo dục nước nhà.
Văn hoá luôn đi liền với giáo dục, giáo dục đi liền với văn hoá. Cả hai đều là sản phẩm đặc thù của loài người, chỉ có loài người mới co.á Lênin đã khẳng định: giáo dục là “phạm trù vĩnh hằng” - tồn tại mãi mãi cùng loài người: thế hệ trước phải truyền cho thế hệ sau các kinh nghiệm lịch sử-xã hội, tạo nên tiến hoá không ngừng của loài người. Giáo dục (bao gồm cả đào tạo) được coi là nhân tố cực kỳ quan trọng quyết định sự trường tồn của quốc gia-dân tộc. Ở nước ta, trong Cương lĩnh Đảng Cộng sản Việt Nam năm 1991 ghi rõ giáo dục là quốc sách hàng đầu. Có lẽ ai cũng biết bản chất (tính người, tình người, năng lực, nhân cách...) của con người được hình thành, phát triển từ ngoài xã hội vào - được xã hội hoá, nhập tâm vào não bộ, lĩnh hội, biểu hiện ra hành vi, hành động, hoạt động. Đứa trẻ từ bào thai chào đời như một sinh thể muốn thành người phải đắm mình vào quá trình giáo dục (theo nghĩa rộng của từ này).
Quá trình này, thật dầy công, nhiều khi cả cuộc đời, nhất là từ tuổi thơ đến hết vị thành niên. Cách đây khoảng 5.000 năm, phạm trù nhà trường như là một thiết chế xã hội có tổ chức, có mục tiêu,... ra đời ở Trung Đông, rồi 1.500 năm sau - ở Ai cập; tiếp theo, từ giữa thiên niên kỷ trước Công nguyên - ở Trung hoa và Hy Lạp. Khái niệm “học đường” có từ đây. Người ta đề ra chương trình, hình thành phương pháp, xây dựng địa điểm giảng dạy, phòng thí nghiệm... Đấy là không gian tiến hành hoạt động dạy-học, mà thầy và trò là chủ thể cùng nhau tiến hành các thao tác trong giờ học, các hành động truyền đạt-tiếp thu nhằm cùng một mục đích là hình thành và phát triển tri thức, kỹ năng, thái độ ở người học. Cả hai chủ thể của hoạt động dạy - học với cùng một động cơ là hình thành, phát triển con người (nhân cách, tay nghề, lương tâm nghề nghiệp...) trong dòng văn hoá, văn minh của nhân loại và dân tộc. Văn hoá, văn minh là nội dung của giáo dục – đào tạo, và cũng là mục tiêu của giáo dục – đào tạo. Vấn đề đặt ra ở đây là làm sao chuyển vốn học vấn thành vốn văn hoá: từ tri thức, kỹ năng sang thái độ giá trị nhân cách - điều mà ngày nay thường nói là dạy chữ, dạy nghề, dạy người. Tiến hành giáo dục trước hết và cuối cùng là nhằm phát triển con người, hình thành ở mỗi người nhân cách văn hoá, vì thế đòi hỏi một môi trường giáo dục tương ứng mà bây giờ gọi là “văn hoá học đường”.
Tôi xin giới thiệu vài định nghĩa mà tôi cho là cần thiết. Taylo (E.B.Tylor, 1832-1917, Anh) đã đưa ra một định nghĩa mà đến nay vẫn được coi là định nghĩa kinh điển về văn hoá. Trong tác phẩm nổi tiếng “Văn hoá nguyên thuỷ” (1871), ông viết: “Văn hoá là tổ hợp các tri thức, niềm tin, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục, và các năng lực, thói quen khác mà con người với tư cách là thành viên của xã hội tiếp thu được”. Đây là cách hiểu văn hoá theo nghĩa rộng, trước hết kể đến khoa học và giáo dục. Nói đến nhà trường là nói đến khoa học, giáo dục, văn hoá; rồi đến nghệ thuật, phong tục... Định nghĩa này đã chỉ ra cả các năng lực và thói quen mà từng người học được. Đây chính là kết quả giáo dục mong đợi - hình thành và phát huy nhân cách văn hoá – bản sắc văn hoá, văn hoá ứng xử - hệ giá trị của từng con người, từng tổ chức, của nhà trường chúng ta. Người xưa rất coi trọng văn hoá, vẫn thường dạy “học ăn, học nói, học gói, học mở”, Nguyễn Ái Quốc định nghĩa văn hoá là “tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn” (Hồ Chí Minh, Toàn tập, t.3, Nxb CTQG, H, 1995, tr.431). Nhà trường phải dạy “phương thức sinh hoạt” – cách sống, lối sống ở ngay trong nhà trường, ở gia đình, ngoài cộng đồng... Rất tiếc, những người làm giáo dục chưa thấm nhuần triết lý sâu sắc này, nói thật hơn, không quán triệt vào hoạt động dạy - học. Những tri thức mà nhà trường truyền đạt cho người học phải giúp họ tạo nên các “dấu hiệu” trong não – các “công cụ” tâm lý trong đầu, nói một cách văn hoá, trong tâm hồn, làm cho con người trở thành con người văn hoá. Đấy chính là mục tiêu của văn hoá học đường.
Mục tiêu chung nhất của văn hoá học đường là xây dựng trường học lành mạnh – cơ sở quan trọng để đảm bảo chất lượng thật. Về “văn hoá học đường”, tuy còn có ý kiến khác nhau, nhưng khái quát lại, văn hoá học đường là hệ các chuẩn mực, giá trị giúp các cán bộ quản lý nhà trường, các thầy giáo, cô giáo, các vị phụ huynh và các em học sinh, sinh viên có các cách thức suy nghĩ, tình cảm, hành động tốt đẹp. Có tài liệu đưa ra nội dung cụ thể văn hoá học đường bao gồm:
- Làm cho mọi thành viên hiểu mục tiêu và giá trị của nhà trường;
- Chuẩn học các bộ môn;
- Làm cho mọi người học cam kết có trách nhiệm học tập tốt;
- Xây dựng quan hệ hợp tác trong nhà trường;
- Tạo cơ hội để các cán bộ và nhà giáo phản ảnh kịp thời tình hình; tập thể kiểm tra lẫn nhau và chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn với nhau;
- Rèn dũa động cơ nâng cao tay nghề, cải tiến giảng dạy, tạo sự thống nhất trong cán bộ và nhà giáo.
Tôi xin nêu 3 nội dung của văn hoá học đường của chúng ta:
- Nhà trường của ta có hoàn cảnh riêng, nhất là rất khó khăn về cơ sở vật chất. Ngay cả các trường đạt chuẩn năm này hay năm kia cũng còn thiếu thốn nhiều lắm. Có trường tiên tiến xuất sắc ở một thành phố nổi tiếng mà chỉ có 50 máy tính/2000 học sinh. Một tỉnh vào loại khá giả gần đây vẫn có tới 3.000/7.000 phòng học còn ọp ẹp rách nát. Nhiều tỉnh có 50% số trường, lớp cũng có tình trạng như vậy. Tài liệu, thiết bị phục vụ hoạt động dạy và học, đội ngũ, cả nhà giáo lẫn cán bộ quản lý còn rất nhiều điều khiến chúng ta chưa hài lòng. Có lẽ, văn hoá học đường của chúng ta phải bắt đầu từ những chuyện này. Các nhà quản lý các cấp phải có quyết tâm, có quyết sách để đến năm 2015-2020, khi nước ta trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại, trường lớp trên cả nước đều đã được kiên cố hoá, như Chính phủ đã đưa ra Đề án từ năm 2004. Đồng thời với việc chăm lo cơ sở vật chất, sách giáo khoa, đội ngũ giảng dạy và quản lý là xây dựng môi trường giáo dục trong nhà trường, trong ký túc xá hay nhà trọ, ở gia đình, nơi công cộng. Những năm 80 thế kỷ trước, khi xã hội đầy những khó khăn, phức tạp, đất nước rơi vào khủng hoảng, nhà trường được đánh giá là nơi giữ được môi trường trong sạch nhất. Nhiều trường đã đưa ra và thực hiện tốt các khẩu hiệu, nội quy, nhất là từ năm 1987 hết sức coi trọng nề nếp, kỷ cương..., duy trì phong trào “Dạy tốt, học tốt” mà Bác Hồ phát động. Bây giờ các trường phải quan tâm đến việc này, có thể và phải làm và làm tốt hơn.
Nội dung của văn hoá học đường nói chung, môi trường giáo dục nói riêng bao hàm nội dung của “trường học thân thiện” do Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) đề xướng từ những thập kỷ cuối thế kỷ XX với các nội dung: thân thiện với địa bàn hoạt động, thân thiện trong tập thể sư phạm với nhau, thân thiện giữa thầy và trò, có đủ cơ sở vật chất. Ở nước ta, sau khi thí điểm ở 50 trường tiểu học và THCS, năm 2008 Bộ GD-ĐT đã phát động phong trào “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực”, nhằm “xây dựng môi trường giáo dục an toàn, thân thiện, hiệu quả, phù hợp với điều kiện của địa phương và đáp ứng nhu cầu của xã hội” (Chỉ thị số 40/2008/CT – BGD ĐT, ngày 22-7-2008).
- Văn hoá trong nhà trường của chúng ta có thể gọi là “văn hoá ứng xử”, “văn hoá giao tiếp”. Xã hội giao cho nhà trường dạy dỗ con em lễ phép, tử tế, biết dùng lời hay ý đẹp, kính trên nhường dưới, lịch thiệp, thực thà, nề nếp, hợp tác, chia sẻ, khoan dung (Năm 1927, trong “Đường kách mệnh” mục nói về thái độ đối với người khác, thái độ đầu tiên Nguyễn Ái Quốc khuyên là “khoan thứ”), tiếp nối truyền thống dân tộc “thương người như thể thương thân”... Suy rộng ra là giáo dục tinh thần trách nhiệm – chia sẻ với người xung quanh, với gia đình, với cộng đồng, với xã hội, và quan trọng trước hết là trách nhiệm với bản thân. Trong tác phẩm vừa nêu trên Bác Hồ cũng nói đến thái độ với bản thân trước khi nói về thái độ đối với người khác, và cuối cùng mới nói tới thái độ đối với công việc. Đối với chính mình, thái độ đầu tiên Bác dạy là “cần”. Trước hết phải chăm chỉ. Đây là phẩm chất đầu tiên, quan trọng nhất giúp ta trở thành người chân chính, tạo nên tâm lực, trí lực, thể lực – các giá trị của mỗi người. Gần đây, khi đời sống xã hội trở nên phức tạp hơn trước nhiều, người ta nói nhiều đến chữ “tâm”. Thời xưa từ trước Công nguyên gọi là “nhân”, “lễ”. Lễ chính là văn hoá, là đạo đức, một nội dung cốt lõi của văn hoá học đường. “Tiên học lễ, hậu học văn” có ý nghĩa như vậy. Khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” được nêu ở khắp các trường học, nhất là ở bậc phổ thông. Song làm theo khẩu hiệu này thì còn nhiều điều đáng phàn nàn.
Nói chung, phạm trù “văn hoá học đường” chưa được đưa vào phạm vi quản lý nhà trường chúng ta, chưa có tiêu chí, chưa ai khảo sát, đánh giá. Bên cạnh những trường tốt, những cái được, còn nhiều điều không hay, đáng quở trách, thậm chí hầu hết các nhà giáo không muốn nghe nói đến những điều đó, vì nghe thấy buồn, thấy ngượng, thấy xấu hổ. Dư luận xã hội, các phương tiện thông tin đại chúng lên án những cái xấu xa lẽ ra không thể có trong nhà trường. Xấu xa nhất là xâm phạm tình dục trẻ em; đê tiện không kém là bạo lực đánh đập trẻ em ở trường và cả trong gia đình. Hiện tượng không đẹp chút nào, có thể nói là hèn mạt, nhưng lại là chuyện xảy ra hàng ngày ở nhiều trường là thầy giáo, cô giáo xúc phạm học sinh dưới nhiều hình thức. Dạy thêm với những thủ đoạn hết sức tiêu cực. Sinh viên sống bê tha trong các nhà trọ. Nói tục, chửi thề khá phổ biến. Đáng buồn nhất là học trò hỗn láo với thầy giáo, cô giáo; bạn bè đánh lộn... Đó là những biểu hiện “không văn hoá”, “phản văn hoá” không thể chấp nhận được trong nhà trường.
Tóm lại, về văn hoá tinh thần hay văn hoá phi vật thể, nhất là về văn hoá ứng xử, văn hoá giao tiếp trong nhà trường khắp nơi đều có vấn đề phải quan tâm.
Để xây dựng văn hoá học đường phải làm nhiều việc, bằng nhiều cách. Vạn sự khởi đầu nan – phải bắt đầu từ các cấp quản lý ngành, lãnh đạo các trường có chủ trương, có kế hoạch triển khai, có kiểm tra, nhắc nhở, đánh giá – đó là điều kiện tiên quyết. Tiếp đến, đội ngũ nhà giáo phải chú ý giáo dục văn hoá, đây là nhân tố rất quan trọng. Và tất nhiên, phải toàn trường, đến từng người học, ai cũng phải chú trọng đến hình thành và phát triển nhân cách văn hoá. Đây là yếu tố giữ vai trò quyết định của phong trào.
Mỗi cấp học, bậc học có yêu cầu riêng, nội dung riêng, biện pháp đặc thù. Theo tôi, trong các biện pháp, một biện pháp mà các trường đều cần thực hiện là mỗi trường có Hệ giá trị làm chuẩn mực để mọi thành viên đồng thuận, lấy đó làm mục tiêu phấn đấu, thước đo thành quả của bản thân, của lớp, của trường, đặc biệt về mặt đạo đức xã hội, giá trị nhân cách - điều mà chúng ta gọi là “dạy người” bên cạnh “dạy chữ, dạy nghề”.
Gần 20 năm qua, tôi đã cùng với các cộng sự công phu nghiên cứu giá trị học, đi đến kiến nghị: Chẳng phải chỉ cho học sinh tham gia tìm hiểu, chăm sóc, phát huy giá trị các di tích lịch sử, văn hoá, cách mạng ở địa phương, mà phải tạo lập Hệ giá trị của chính mình, của đơn vị cơ sở giáo dục, để từng người và tập thể phát huy tiềm năng của mình, từ đó kế thừa và phát huy Hệ giá trị của cả quốc gia - dân tộc, bảo vệ và phát triển bền vững đất nước độc lập, thịnh vượng. Đạo đức Hồ Chí Minh, nhân cách Hồ Chí Minh là những giá trị không thể thiếu trong hệ giá trị của từng trường, của từng người học - thế hệ trẻ ngày nay, tương lai ngày mai của dân tộc.
Hy vọng rằng, xây dựng văn hoá học đường sẽ là mối quan tâm thường xuyên của tất cả các nhà trường nhằm làm cho giáo dục thực sự đáp ứng những đòi hỏi của công cuộc xây dựng và phát triển đất nước./.